|
| ||
|
Inność współczesnych pisarek polskich P/C 1:
Studium pt. „Inność współczesnych pisarek polskich” proponuje feministyczną analizę trzech powieści: Prawiek i inne czasy Olgi Tokarczuk (W.A.B., Warszawa, 1996.), Tego lata w Zawrociu Hanny Kowalewskiej (Zysk i S-ka, Poznań, 1998.) oraz Kabaretu Metafizycznego Manueli Gretkowskiej (W.A.B., Warszawa, 1994.). Inspiracją metodologiczną moich interpretacji były prace dwóch wybitnych badaczek francuskich, Hélène Cixous i Luce Irigaray, które od lat spóbują opisać fenomen tzw. „écriture féminine”. Niezwykle ciekawe, aczkolwiek niemniej dyskusyjne jest ich stwierdzenie, że kobiecy sposób pisania pozostaje w związku z biologicznie uwarunkowaną cielesnością kobiety, a zatem musi być inny, niż fallocentryczna perspektywa męska. Współczesne literaturoznawstwo feministyczne zwraca jednak uwagę na kulturowe i społeczne uwarukowania pisarza, proponując pojęcie gender jako koncepcję bardziej ogólną i bardziej oddaloną od biologicznie określonej płci. Ponadto interferencja kulturowa wydaje się zacierać różnice między dyskursem męskim i kobiecym. Literatura węgierska dostarcza – od zarania dziejów po dzień dzisiejszy - wielu przykładów adaptacji kobiecej perspektywy przez autorów męskich, którzy z dziwnym upodobaniem kreują kobiecego narratora pierwszoosobowego. Tego rodzaju proceder jest w literaturze polskiej raczej sporadyczny, jedynym znanym mi przykładem jest Panna Nikt Tomka Tryzny („B&V” Piotr Bagiński, Warszawa, 1995.). Tak więc z jednej strony teoria, a z drugiej strony odmienna praktyka literacka dwóch znanych mi bliżej literatur, polskiej i węgierskiej, skłoniła mnie do podjęcia prób uściślenia pojęcia écriture fémine w oparciu o wyżej wspomniane teksty. Powstaje bowiem pytanie, czy autorzy męscy są w stanie w sposób wiarygodny „podszyć” się pod swe kobiece narratorki.
Wychodząc z założenia, że ciało warunkuje sposób widzenia, i powołując się na feministyczną krytykę feudowskiej koncepcji fallusa, można określić łono jako obszar niezwykle ambiwalentny: wprawdzie tętniący życiem, ale ukryty i w związku z tym tajemniczy, zamknięty, a zatem trudny do zgłębienia, ale też zdolny do otwarcia się, do przyjęcia i do wydania nowego życia. Z tej perspektywy teksty kobiece muszą preferować takie wartości jak: przemilczanie, dystans wobec spraw „wielkiego świata”, chwiejność decyzji i poszukiwanie własnej drogi. Sfera intymna wydaje mi się być w tekstach pisanych przez kobiety znacznie bardziej wyeksponowania, co znajduje swój wyraz m.in.w preferencji zamkniętych przestrzeni.
Wspomniane wyżej powieści O. Tokarczuk i H. Kowalewskiej potwierdzają powyższe hipotezy, są napisane zgodnie ze słynnym postulatem Luce Irigaray „parler femme” (przemawiać jako kobieta). Przestrzeń, w której rozgrywa się akcja tych powieści jest zamknięta, losy kobiet danej społeczności (w Prawieku), ich zdolność akceptacji i wybaczenia, ich życie wewnętrzne są ważniejsze, niż wojny, dla których mężczyźni opuszczają dom. świat mityczny również obfituje w postacie kobiece, a obrazowość tekstu nawiązuje do utrwalonych w hagiografii motywów kobiecych: spacerująca po wsi Kłoska z ciałem spętanym wężami jest aluzją do obrazu Matki Boskiej, która opiera stopę na ujarzmionym wężu.
Bardziej współczesny świat Zawrocia jest podwójnie zamknięty: na granicy miasteczka, w pięknej willi otoczonej rajskim niemal ogrodem, młoda Matylda spędzi tygodnie w samotności, nie bacząc na wyrzuty kochanka, ani niebezpieczeńswo utraty pracy. Młoda kobieta chce zrekonstruować życie swej zmarłej babki, postaci, która od siebie i od innych wymagała akceptacji wartości rządzących światem męskim: kariera, prestiż i majątek. Testament babki sugeruje zmianę, która nastąpiła prawdopodobnie tuż przed jej śmiercią, pewności Matylda nie osiągnie nigdy, ale rezultatem jej przemyślań jest zdolność świadomego pokierowania swoim losem.
Tekst M. Gretkowskiej jest przede wszystkim parodią różnych stylów i rodzajów literackich, m.in. opowieści filozoficznej, sagi rodzinnej, historii miłosnej, a także tekstów feministycznych i pornograficznych. Nikła fabuła miłości niezdarnego studenta germanistyki i wierszoklety, Wolfganga do pornograficznej aktorki Kabaretu Metafizycznego, Beppy Mazeppo jest pretekstem do przedstawienia w sposób groteskowy wielu problemów współczesnej kultury i społeczeństwa. Beppa wychodzi w końcu za mąż za Wolfganga, ale to oznacza kres jej „artystycznej” kariery. Feministyczny dylemat kariery lub szczęścia rodzinnego jest przez pisarkę rozwiązany ironicznie. W tym sensie powieść Gretkowskiej jest rodzajem meta-literackiej zabawy z écriture féminine.
Literatura polska i węgierska – parę uwag komparatystycznych P/C 3:
Mesjanizm jako romantyczna wizja historii Polski został sformułowany przez Mickiewicza, pozostającego wówczas pod wpływem Towiańskiego. Ta dziedzina twórczości naszego romantyka spotkała się z najmniej pozytywnym przyjęciem w historii literatury, podczas gdy węgierski prozaik György Spiró napisał o tym okresie powieść historyczną pt. A jövevény [Przybysz. 1990.]. Mesjanizm jako martyrologia narodu polskiego znalazł kontynuację w literaturze okresu drugiej wojny światowej, a następnie w okresie Solidarności. W tym sensie romantyzm, w różnych jego aspektach, wywarł i wywiera do dziś dnia wielki wpływ na świadomość narodową. Tym niemniej ideały romantyzmu i gloryfikacja narodu są począwszy od modernizmu wielokrotnie poddawane dyskusji, jako przykład można przytoczyć twórczość Witkacego, Dzienniki Gombrowicza lub Jezioro Bodeńskie Dygata. Jest to zasadnicza różnica między podejściem do tradycji narodowej w Polsce i na Węgrzech.
Wyżej wymienieni pisarze rozpoczęli charakterystyczny dla literatury polskiej nurt groteski, kontynuowany przez Mrożka, a następnie – od lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku – podjęty przez Tadeusza Konwickiego (Czytadło), Manuelę Gretkowską (My zdies' emigranty), Antoniego Liberę (Madame) oraz Jerzego Żurka (Job). Wszystkie te utwory są napisane z wielką dozą ironii w stosunku do polskiej rzeczywistości po 1989. Tego typu utworów „rozrachunkowych” we współczesnej literaturze węgierskiej nie znam.
Innym aspektem różnicującym wspomniane kultury jest ich stosunek do literatury emigracyjnej. Doświadczenie polskie związane z literaturą tzw. Wielkiej Emigracji uświadomiło Polakom, że ich literatura nie jest związana z obszarem, na którym powstaje, lecz z językiem i utrwaloną w tekstach tradycją. Stąd też wynika niesłabnące zainteresowanie w stosunku do pisarzy, którzy wybrali emigrację, np. Gombrowicz, Miłosz, Wat, Herling-Grudziński, Mrożek, itd. Diametralnie różna jest postawa węgierska, którą charakteryzuje całkowita obojętność wobec pisarzy emigracyjnych. Nawet sukcesy zagraniczne niektórych pisarzy, np. Sándora Máraiego, nie są w stanie zmienić stanowiska krytyki, jeśli w ogóle zajęła ona jakiekolwiek stanowisko wobec bogatego dorobku emigracji. Cenione przez krytykę nowe aspekty tekstów literackich, jak na przykład: gry językowe, różnorodność stylów, archaizacja, odrzucenie pruderii językowej itp., cechy od dawna wypracowane przez m.in. węgierska poezję emigracyjną, są przedmiotem analiz dotyczących wyłącznie pisarzy krajowych. Sytuacja ta nie uległa zmianie po 1989. |
||
|
Kiadványunk felsőoktatási segédanyag, mely A Pécs / Sopiane Örökség Kht,a Pro Renovanda Cultura Hungariae Alapítvány „Klebelsberg Kunó Emlékére” Szakalapítványa,valamint A Pécs2010 Programtanács „Európa Kulturális Fővárosa - 2010” cím elérésére kiírt pályázatán megítélt Nívódíj segítségével, a kiadványhoz kötődő konferencia pedig a Pécsi Tudományegyetem Rektora, a Pécsi Tudományegyetem Bölcsészettudományi Karának Dékánja, a Modern Irodalomtörténeti és Irodalomelméleti Tanszék, a magyar szakos levelező képzés és a Liber-Arte Alapítvány által nyújtott támogatásokkal jöhetett csak létre. Segítségükért ezúton is köszönetet mondunk. |
||
Jolanta Jastrzębska
